ڪراچي (اسٽاف رپورٽر) سنڌ جي وڏي وزير سيد مراد علي شاهه پاڻي بابت وفاقي وزير چوڌري مونس الاهي سان ملاقات ۾ چيو آهي ته سندس حڪومت 1991ع واري پاڻي معاهدي کانسواءِ پاڻي جي ورڇ واري ڪابه اسڪيم قبول نه ڪندي جنهن ۾ ٽي درجا فارمولو پڻ آهي. هن چيو ته ارسا کي مضبوط ڪرڻ لاءِ معاهدو ۽ مربوط قدم کنيا وڃن ته جيئن پاڻي معاهدي کي سندس حقيقي روح مطابق عمل ۾ آندو وڃي ۽ خريف جي شروعاتي ۽ پڄاڻي واري عرصي دوران پنجاب ۾ ڪوبه لنڪ ڪينال نه کوليو وڃي. اجلاس سومر ڏينهن وزيراعليٰ هائوس ۾ ٿيو جنهن ۾ وفاقي وزير مونس الاهي جي معاونت وفاقي پاڻي بابت سيڪريٽري شهزاد بنگش، جوائنٽ سيڪريٽري پاڻي مهر علي شاهه ۽ ڊائريڪٽر اشعر عباسي زيدي ڪئي جڏهن ته وڏي وزير جي معاونت سنس ٽيم ڪئي جنهن ۾ آبپاشي وارو وزير ڄام خان شورو، چيئرمين پي اينڊ ڊي حسن نقوي، چيف انجنيئر آبپاشي شامل ظريف کهوڙو، ميمبر ارسا زاهد جوڻيجو، وڏي وزير جو ايڊيشنل سيڪريٽري فياض جتوئي ڪئي. اجلاس جي شروعات ۾ وفاقي وزير مونس الاهي چيو ته هن صوبي جي اسٽيڪ هولڊرن سان ملاقاتون شروع ڪيون آهن ته جيئن پاڻي جي ور ڇ واري اسڪيم تي سندن راءِ وٺي سگهجي. هن وڌيڪ چيو ته هو چاهي ٿو ته سمورا رهيل مسئلا خوش اسلوبي سان حل ٿين. پاڻي جي ورچ واري مسئلي کي حل ڪرڻ جي وفاقي وزير جي ڪوششن کي ڀليڪار ڪندي وڏي وزير مراد علي شاهه چيو ته 1991 جو معاهدو گڏيل مفادن واري ڪائونسل منظور ڪيو هو جيڪو سڀني صوبن لاءِ قابل قبول آهي. اسان کي هڪ ننڍڙي شڪايت آهي ته اسان چاهيون ٿا ته وفاقي حڪومت ارسا کي مضبوط ڪري ته جيئن هوءَ پاڻيءَ جي معاهدي کي سندس حقيقي روح تي مطابق لاڳو ڪري سگهي. هن وڌيڪ چيو ته ارسا معاهدي تي عمل ڪرائڻ ۾ ناڪام ٿي ويو آهي ۽ پنجاب کي لنڪ ڪينال کولڻ جي اجازت ڏني وئي آهي. ماضي جي تاريخ جو حوالو ڏيندي مراد علي شاهه چيو ته سنڌ جو پاڻي ڪيترن ئي صدين تائين آبپاشي لاءِ استعمال ٿيندو رهيو آهي. هن چيو ته شروعات ۾ ٻوڏ لاءِ ڪينال هئا انهن واهن جي گندي پاڻيءَ جو دارومدار درياهه ۾ پاڻي جي سطح تي هو. ھن وڌيڪ چيو ته پھريون ھيڊ ورڪ پنجاب ۾ راوي نديءَ تي 19هين صديءَ دوران ٺاھيو ويو ان کانپوءِ 1882-1901 تائين واھن تي ڪيترائي ٻيا ھيڊ ورڪس ٺاھيا ويا ۽ سنڌودرياءَ-سکر بئراج تي پھريون بئراج 1932 ۾ تعمير ڪيو ويو. مراد علي شاهه چيو ته 1933 ۾ ستلج وادي ڪينال پراجيڪٽ جي تعمير کانپوءِ بيڪانير، بهاولپور، خيرپور ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻي جي ورڇ لاءِ ڪجهه ڏکائيون پيش آيون. هن چيو ته ڀارتي حڪومت 1937 ۾ اينڊرسن ڪميٽي جوڙي ته جيئن اهو مسئلو حل ٿي سگهي. هن وڌيڪ چيو ته اينڊرسن ڪميٽي موجوده ڪينال سسٽم ۽ تجويز ڪيل ٿل ڪينال پاڻي جي ورڇ بابت پنهنجون سفارشون ڏنيون هيون ۽ حڪومت اينڊرسن ڪميٽي جي سفارش جي منظوري ڏني هئي. مراد شاهه چيو ته 1940 ۾ پنجاب صوبي ۾ تجويز ڪيل بکر ڊيم منصوبي خلاف سنڌ صوبي جي شڪايت تي ڀارتي حڪومت تحقيق لاءِ هڪ رائو ڪميشن مقرر ڪئي. پنجاب ۽ سنڌ وچ ۾ ڳالھيون 1943 ۾ رائو ڪميشن جي سفارشن جي روشنيءَ ۾ شروع ٿيون ۽ سيپٽمبر 1945 ۾ پنجاب ۽ سنڌ جي چيف انجنيئرن جي وچ ۾ ھڪ معاهدو ٿيو جنھن کي سنڌ-پنجاب معاهدو جو نالو ڏنو ويو ۽ ورهاڱي تائين ڪجهه مالي مسئلا حل لاءِ جاري رھيا.
مراد علي شاهه جي مطابق 1948 ۾ ڀارت، پاڪستان جي ڪجهه دريائن جو پاڻي ڪٽي ڇڏيو جن جا هيڊ ورڪس ڀارتي علائقن ۾ هئا. ڊگھي ڳالھين کانپوءِ 30 سيپٽمبر 1960ع تي ٻنهي ملڪن ھڪ معاهدي تي دستخط ڪيا جنھن جو نالو آھي ”سنڌو پاڻي جو معاهدو.“ معاهدي مطابق ڀارت کي مڪمل حق ڏنا ويا ته ٽن اوڀر وارن دريائن راوي، ستلج ۽ بياس جو پاڻي استعمال ڪري. هندستان جي ڪجهه محدود حقن ذريعي سنڌو، جهلم ۽ چناب درياهن جو پاڻي پاڪستان کي ڏنو ويو. سنڌ جي وڏي وزير چيو ته سنڌ طاس معاهدي کانپوءِ پاڪستان حڪومت 1968، 1970، 1976 ۽ 1983 ۾ چار ڪميشن قائم ڪيا پر ڪوبه اتفاق نه ٿي سگهيو. ايڊهاڪ نظام تحت ڪي پي کي پنهنجو موجوده گهرج موجب پاڻي وٺڻ جي اجازت ڏني وئي ۽ پنجاب کي ربيع ۾ 33 سيڪڙو ۽ سروعاتي خرف ۾ 50 سيڪڙو پاڻي ڏنو ويو. سنڌ ۽ بلوچستان کي ربيع ۾ 67 سيڪڙو ۽ خريف جي شروعات ۾ 50 سيڪڙو پاڻي ڏنو ويو. مراد علي شاهه چيو ته 16 مارچ 1991 تي صوبن وچ ۾ 1991 واري پاڻي معاهدي تي صحيحون ڪيون ويون ۽ 21 مارچ 1991 تي CCI پاران تصديق ڪئي وئي. ٻوڏ واري سامان ۽ مستقبل ذخيرن جي ورڇ پيرا 6 ۽ 7 مستقبل جي ذخيرن سان لاڳاپيل ھيون ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ واري پاسي پيرا 13 ارسا جي قيام سان لاڳاپيل هو. مراد علي شاهه چيو ته تفصيلي ماهوار / 10 ڏينهن واري ورڇ پهرين مرحلي ۾ نه ڪئي وئي هئي پر معاهدي ۾ 10 ڏينهن مختص ڪرڻ جي شق شامل هئي جنهن جو ذڪر آرٽيڪل 14B ۾ ڪيو ويو آهي. معاهدي جي پيراگراف 14-A مطابق پاڻي جي ورڇ 10 ڏينهن جي بنياد تي سسٽم جي بنياد تي پاڻي مختص ڪرڻ لاءِ الڳ الڳ ڪم ڪيو ويو ۽ 16 سيپٽمبر 1991 تي CCI پاران منظوري کانپوءِ معاهدي جو هڪ حصو معاهدي سان ڳنڍيل هو. 1991 جي معاهدي تحت پاڻي جي ورڇ بابت وڏي وزير چيو ته پنجاب کي 55.94 ايم اي ايف يعني 47.7 سيڪڙو پاڻي ڏنو ويو، بشمول خريف ۾ 37.07 ايم اي ايف يعني 46.8 سيڪڙو ۽ ربيع ۾ 18.87 ايم اي ايف يعني 49.4 سيڪڙو، جڏهن ته سنڌ جو حصو 48.76 ايم اي ايف تي اچي پهتو. بشمول خريف ۾ 33.94 اي ايم ايف يعني 42.9 سيڪڙو ۽ 14.82 اي ايم ايف يعني 38.8 سيڪڙو ربيع ۾ رهيو. ڪي پي ڪي لاءِ 8.78 ايم اي ايف يعني 7.5 سيڪڙو پاڻي ۽ بلوچستان کي 3.87 ايم اي ايف يعني 3.3 سيڪڙو پاڻي رکيو ويو آهي. سنڌ جي وڏي وزير چيو ته 1987-82 جي سالياني سراسري نظام جي استعمال واري معاهدي مطابق پيرا 14(A) تائين ھدايت جي طور تي استعمال ڪيو ويو. پاڻيءَ جي معاهدي کي سنڌ-پنجاب 1945 معاهدي ۽ سالياني سراسري نظام (1982-1977) جي استعمال کي ڀيٽيندي مراد علي شاھ چيو ته پنجاب 1945 جي سنڌ-پنجاب معاهدي تحت 48.33 ايم اي ايف ۽ سالياني سراسري تحت 54.55 ايم اي ايف پاڻي ورتو. بلوچستان بابت ڳالهائيندي سنڌ جي وڏي وزير چيو ته هن 1945ع جي معاهدي تحت 1.22 ايم اي ايف سالياني ۽ پاڻي جي معاهدي تحت 1.63 ايم اي ايف ۽ پاڻي جي معاهدي تحت 3.87 ايم ايف ايف ذريعي 217.21 سيڪڙو فائدو ورتو. هن وڌيڪ چيو ته ڪي پي ڪي کي 1945 معاهدي تحت 5.01 ايم اي ايف، سالياني سراسري واري نظام تحت 5.55 ايم اي ايف ۽ 1991 جي پاڻي معاهدي تحت 8.78 ايم اي ايف ذريعي 75.25 سيڪڙو پاڻي وڌيڪ مليو. مراد علي شاهه افسوس جو اظهار ڪندي چيو ته هيءَ سنڌ صوبو آهي جنهن 1945ع جي معاهدي تحت 48.74 ايم اي ايف، ساليانو سراسري نظام تحت 43 43.53 ايم اي ايف ۽ 1991ع جي معاهدي تحت 48.76 ايم اي ايف پاڻي ڏنو ويو جيڪو رڳو 0.04 سيڪڙو وڌيڪ پاڻي مليو آهي. ارسا جي ڪردار بابت ڳالهائيندي مراد علي شاهه چيو ته ارسا 16 سيپٽمبر 1991 تي CCI پاران لاڳو ڪيل مختلف ڪينال سسٽمز موجب پاڻيءَ جي کوٽ جي ورڇ کي لاڳو ڪرڻ ۾ ناڪام ويو آهي. هن زور ڀريو ته پاڻي جي کوٽ کي صوبن ۾ برابر ورهائي وڃي پر ارسا ان تي عمل ڪرائڻ ۾ ناڪام وئي.
