حج جي ادائيگي واري فرض ۾ شيطان کي پٿريون هڻڻ دوران ڀاڄ پئي، جنهن ۾ آخري رپورٽن تائين 780 حاجين سوڌو 21 پاڪستاني حاجي به شهيد ٿي چُڪا آهن. هيءَ عيد انهن حاجين جي پونيئرن لاءِ ماتم هُئي، جن کي پنهنجن حاجين جي شهيد ٿيڻ جي خبر پئي ۽ انهن پونيئرن لاءِ به موت جهڙي انتظار ۾ هيءَ عيد گذري جن جو حج تي ويل پنهنجن مٽن مائٽن سان رابطو نه پيو ٿي سگهي. اڳ ۾ 402 پاڪستاني حاجي هُيا جن جي لاپتا هجڻ ج واطلاع هو پر بعد ۾ پاڪستاني ميڊيا ۽ حڪومت جي گڏيل ڪوششن ڪجهه رنگ لاتو ۽ 86 لاپته حاجين جو پتو پئجي ويو ۽ انهن حاجين جي خوش نصيب پونيئرن ۾ نئون ساهه پئجي ويو ۽ سندن عيد جون خوشيون به بحال ٿي ويون.البته رپورٽن موجب هاڻي به 316 پاڪستاني حاجي اڃا لاپتا آهن، جن سان حڪومت توڙي مٽن مائٽن جو رابطو نه ٿي سگهيو آهي. رپورٽن موجب ڀاڄ دوران ٿيندڙ هڪ دکدائڪ واقعي کانپوءِ سعودي انتظاميه جي اهلڪارن زخمين کي موبائيل يونٽن جي ذريعي ڪڍڻ ۽ وڏين اسپتالن تائين پهچائڻ وارو ڪم جيتوڻيڪ پنهنجي وت ۽ وس آهر ترت ئي شروع ڪيو هيو، پر جيڪو نقصان ٿيڻو هو سو وڏي انگ ۾ ٿي چُڪو هو ۽ امدادي ڪاررواين کان اڳ ئي 780 حاجي شهيد ٿي چُڪا هُيا. منيٰ سانحي کان اڳ به اتفاق سان هن ئي حج جي موقعي تي 12 سيپٽمبر تي حرم شريف ۾ هڪ ڳري ڪرين ڪرڻ سان 107 حاجي شهيد ٿيا هئا. يعني هن حج جي موقعي تي ٻه سانحا ٿيا جنهن تي جيترو به افسوس ۽ صدمي جو اظهار ڪجي سو گهٽ آهي. رپورٽن موجب ان کان اڳ 2006ع ۾ منيٰ ۾ حج جي ادائيگي ۾ شيطان کي پٿريون هڻڻ جي موقعي تي ٿيل ڀاڄ ۾ سوين حاجي شهيد ٿي ويا هئا. .جنهن کانپوءِ سعودي حڪومت رمي جي موقعي تي شيطان کي پٿريون هڻندڙن ۽ ان کانپوءِ واپس ورندڙ حاجين لاءِ الڳ الڳ رستا ٺاهيا هئا، جنهن کانپوءِ اهڙي سانحي ٿيڻ جا امڪان بظاهر نظر نه پيا اچن پر حادثو چئبو ئي اوچتي واقعي کي آهي. ڪي حادثا اهڙي نموني ٿيندا آهن جو انهن جو تصور ئي ناهي هوندو. يقينن سعودي سرڪار دنيا جي هن سڀ کان وڏي مذهبي ڏڻ ملهائڻ جي موقعي تي انتظامي طور تي سخت اپاءَ ورتا هوندا، پر هن سانحي کانپوءِ ان کي پوءِ پنهنجن انتظامن تي نظرثاني ڪرڻي پوندي ۽ حاجين لاءِ هر ممڪن حد تائين ”فول پروف“ انتظامن لاءِ وڌيڪ جدوجهد ڪرڻي پوندي. ان حوالي سان حاجين کي پڻ حج جي ادائيگي دوران نظم و ضبط قائم رکڻ لاءِ خاص تربيت ڏيڻ جو انتظام ڪرڻو پوندو. ڇاڪاڻ ته اهڙا سانحا حاجين جي پنهنجي جلد بازي سبب ئي ٿيندا آهن، ڀلي ڪيڏا به مثالي انتظام ٿيل هجن پر 25 ۽ 30 لک حاجين جو هڪ ئي هنڌ ڪٺي ٿيڻ سان ان نوعيت جا واقعا ڄڻ ته اڻ ٽر ٿي ويا آهن. پر اها به حقيقت آهي ته اهڙن سانحن مان سکڻ گهرجي ۽ بهتر انتظام ڪرڻ جي حڪمت عملي اهڙن واقعن جي روشنيءَ ۾ ئي ڪري سگهجي ٿي. باوجود ان جي ته مذهب ۾ برداشت ۽ قرباني جا جذبا پيدا ڪرائڻ لاءِ ئي هي مذهبي ڏڻ فرض ڪيا ويا آهن، جيئن انسان پنهنجي اندر ۾ موجود حيوان کي ڪڍي سگهي، جيئو ۽ جيئڻ ڏيو جو اصول سکي.حق صرف وٺڻ ئي نه ڄاڻي پر ڏيڻ جو به حوصلو رکي. پر هتي هر معاملي ۾ انسان ”لڪير جو فقير“ بڻجي ويو آهي. اُهو مقصد کي ته ڏسي ٿو، فرض جي ادائيگي ۾ ته دلچسپي رکي ٿو پر ان مذهبي ادائيگي جي مقصد پٺيان موجود ان جي روح کي نٿو سمجھي ۽ جيڪو به ماڻهو لڪير جو فقير هوندو، مقصد جي روح کي نه سمجھندو، پنهنجي نفس کي ماري نه سگهندو سو ٻين جو ته نقصان ڪندو ئي نه ڪندو پر پاڻ به بچي نه سگهندو. شيطان کي پٿريون هڻڻ دوران ٿيندڙ ڀاڄ ۽ پوءِ ٿيندڙ لتڙ ۽ ان لتڙ ۾ شهيد ٿيڻ واري عمل جو ايمانداراڻي نموني جائزو وٺي پنهنجو احتساب ڪجي ته اهو صرف ۽ صرف اٻهرائپ جو ئي نتيجو آهي. انتظام، اصول ۽ قانون ته اوهان جي رهنمائي لاءِ آهن انهن قانونن جو احترام ته ماڻهن کي ئي ڪرڻو آهي پر ماڻهو انهن قانونن جي ڀڃڪڙي ڪندي ڄڻ اهو ڪم ڪندا هجن ته اهي وڻ جي ان شاخ کي وڍين جنهن تي اهي پاڻ ويٺل هوندا آهن.
