جمهوريتون تڏهن مضبوط ٿينديون آهن، جڏهن جمهوري نظام جي خاتمي جي سگهه رکڻ وارا قومي گروهه ونسٽن چرچل جي ان ڳالهه تي عمل ڪن، ته ”جمهوريت هن وقت تائين آزمايل سڀني حڪومتي نظامن کان بهتر آهي.“سڄي دنيا جي ٻين مُلڪن ۾ ته مٿاهين طبقي جا ماڻهو جمهوريت جي مخالفت ڪندا آهن، ڇاڪاڻ ته اُن سان سندن طاقت ختم ٿي ويندي آهي، جڏهن ته مڊل ڪلاس جا ماڻهو وڌيڪ اختيارن جي لاءِ جمهوريت چاهيندا آهن. پر پاڪستان جي نااهل مٿاهين طبقي جي سياستدانن طرفان نظرانداز ڪيل پاڪستان جي مڊل ڪلاس جا ماڻهو ئي جمهوريت جا سڀ کان وڏا مخالف آهن. جڏهن ته ڪجهه ڪيسن ۾ ته جمهوريت جي اها مخالفت بغاوت جي حد تائين شديد آهي.اُنهن جي بغاوتن ۾ 1950ع جي ڏهاڪي جي بيوروڪريٽس جون سازشون، مارشل لا، اڳوڻي چيف جسٽس جي ڪرپشن جي خلاف جنگ ۽ خلافت جي لاءِ پُرامن ۽ پُرتشدد مطالبا شامل آهن.انهن بغاوتن ۾ هڪ معصوم پر اهم نظريو پيش ڪيو ويندو آهي ته پاڪستان جي سياست کي ڪجهه خاندانن هاءِ جيڪ ڪري ڇڏيو آهي ۽ اُنهن کي ڀلي ئي غير آئيني طريقي سان ڪڍيو وڃي، جو اُنهن کي ڪڍندي ئي گورننس ۾ ترت بهتري اچي ويندي.پر مڊل ڪلاس ڊڪٽيٽرز جي هوندي به گورننس ۾ ڪا خاص بهتري ناهي آئي.پاڪستان جي سياست پاڪستاني سماج جي عڪاسي ڪري ٿي. موروثي ۽ خانداني سياست، جنهن کي سماج ۾ پذيرائي حاصل آهي، اسان جي معاشري جي موروثيت ڏانهن جهڪاءَ کي واضح ڪري ٿي، جنهن ۾ بزنس، ميڊيا، انٽرٽينمينٽ مذهبي حڪمت شامل آهن ۽ هي موروثي سياست تڏهن ختم ٿيندي، جڏهن پاڪستاني معاشرو موروثيت ڏانهن پنهنجي جهڪاءَ کي ختم ڪري ۽ آمدني ۽ تعليم ۾ اضافو ٿئي.طاقت جي حاصلات کان محروم ماڻهن وٽ ٻي ڪا راهه ناهي رهندي ته اُهي زندهه رهڻ جي لاءِ سياستدانن سان تعلق جوڙي رکن. گورننس جي بهتري صرف ڪجهه ڪرپٽ سياستدانن کي هٽائڻ سان نه پر پوري سماج جي نظام کي تبديل ڪرڻ سان ايندي.گورننس جي بهتري جو شارڪٽ جمهوريت جي خلاف بغاوت ناهي، بلڪه صبر جو پانڌ جهلي اُن سان گڏ ڪم ڪرڻ، هيٺين طبقي جي ماڻهن سان تعلق قائم ڪري اُنهن کي تعليم ۽ روزگار فراهم ڪرڻ ۽ اُنهن کي متحرڪ ڪرڻ آهي. پر بدقسمتي سان مڊل ڪلاس، غريبن کي رُڪاوٽ طور ڏسي ٿو ۽ اليڪشن ۾ حصو وٺڻ جي لاءِ ڊگري وغيره جي پابندين سان اُنهن کي پري رکڻ جي ڪوشش ڪندو آهي.انهن بيوروڪريٽڪ، فوجي، مذهبي ۽ قانوني سازشن کان پوءِ هاڻ نئين نئين طاهر القادري ۽ عمران خان جي جمهوري سازش آهي. سماجي انصاف جي حصول جي لاءِ هڪ پُرامن احتجاج جي جمهوري لبادي ۾ انهن ٻنهي صاحبن جي اها ڪوشش آهي ته هڪ ڪرپٽ، نااهل، پر چونڊيل حڪومت جو تختو اونڌو ڪيو وڃي، ڀلي ئي ڪورٽن ۾ ڌانڌلي ثابت نه ٿي هُجي.اُنهن جون اٽڪلون آئين وغيره جهڙي ”ڪتابي تصورن“ جي لاءِ مڊل ڪلاس جي ناپسنديدگي تي مبني آهن. هاڻ جڏهن ٻه باغي ليڊر سسٽم جي اندر رهندي پنهنجي مسئلن جي حل جي لاءِ ڪم ڪرڻ خاطر تيار آهن، ته ڇا اُنهن جو اهو جمهوري ٽيڪ اوور مڊل ڪلاس جي طرفان ڪيل آخري بغاوت جيئن نٿو لڳي؟ ادارن جي صورت ۾ مڊل ڪلاس گروپ جهڙوڪ، بيورو ڪريسي، عدليه ۽ ميڊيا سڌي اڻ سڌي طريقي سان جمهوريت کي تسليم ڪري ورتو آهي.پر ڪرپٽ سياستدانن جي خلاف مڊل ڪلاس جون شڪايتون پنهنجي جڳهه تي موجود آهن. ته ڇا هاڻ مڊل ڪلاس نئين ليڊرشپ، خلافت جي حامين جي تلاش ۾ آهي؟ لڳي ته نٿو، ڇو ته خلافت جي حامين جا ارادا مبهم ۽ ڪٺن معلوم ٿين ٿا. باوجود اُن جي ته پي ٽي آءِ جي سياست ساڻن ٽڪراءَ تي مُبني آهي، پر اُها پوءِ به شايد اُنهن سان گڏ رهي.پاڪستانين کي هڪ اسٽيٽس مين جي خواهش آهي، پر ڪنٽينر جي مٿان موجود هڪ مهاڏو اٽڪائيندڙ سياستدان ولن جيئن وڌيڪ لڳو، پر پوءِ به پي ٽي آءِ پاڪستان ۾ موجود انتهائي محدود آپشنز کان هٽي ڪري تبديلي جي اُميد جي نمائندگي ڪري ٿي.خيبرپختونخوا جي ڳوٺن ۾ ته نه، پر پشاور ۾ ماڻهن کي گورننس ۾ محدود پيماني تي آيل بهتريءَ جون ڳالهيون ڪندي ٻُڌو آهي. ڀلي ئي اهي تبديليون مسلم ليگ (ن) جي چمڪندڙ پراجيڪٽس جيان شان ۽ شوڪت واريون نه، پر مستحڪم ترقي جي لاءِ سُٺو قدم ثابت ٿي سگهن.
ٿيون، پر پي ٽي آءِ کي هلائڻ وارا ٽيڪنيڪل مينيجرز ڪيتري تبديلي آڻي سگهن ٿا، اُن جون پنهنجون حدون آهن.
عمران خان کي پنهنجي اُن ڌرڻي جي اثرن مان نڪرڻ جي لاءِ هاڻ خيبرپختونخوا جي گورننس ۾ وڌيڪ بهتري آڻڻ گهرجي. جڏهن ته طاهر القادري صاحب کي به لينن بڻجڻ بجاءِ مارٽن لوٿر ڪنگ بڻجڻ ۽ سماجي بهتري آڻڻ طرف ڌيان ڏيڻ گهرجي.
ڪيترن ئي ماڻهن جي ويجهو موجوده بحران جمهوريت جي لاءِ هڪ وڏو سيٽ بيڪ آهي. ٿي سگهي ٿو ته ان سان پاليسي سازي ۾ اسٽبلشمينٽ کي ڪجهه حصو مليو هُجي، پر اختلافن جي سڀني معاملن تي نااهل ترين سياستدانن جو پاليسي مؤقف، خيالي طور تي اهل اسٽبلشمينٽ کان بهتر آهي.
پر هن بحران جمهوريت جي ڪمزورين ۽ طاقت ٻنهي کي واضح ڪري ڇڏيو آهي. چونڊيل حڪومت کي مفلوج ڪرڻ آسان آهي، پر اُن کي گهر موڪلڻ ڏکيو. جزوي سيٽ بيڪ هڪ طرف، پر ڊگهي مُدي ۾ جمهوريت جو سفر صحيح آهي. مفلوج ٿيل اسلام آباد مضبوط جمهوريت جي پيدائش جي ضمانت آهي، جتي هنرمند مڊل ڪلاس جمهوريت جي بالادستي کي قبول ڪري ورتو آهي.
